Protesty weksli i czeków

Protest wekslowy występuje w praktyce i w brzmieniu przepisów prawnych w dwóch znaczeniach, których zasadniczo nie należy utożsamiać i mylić ze sobą. Po pierwsze jako akt urzędowy, formalny, który nie może być zastąpiony innym aktem, a warunkuje roszczenia regresowe w ramach poszukiwania zwrotnego. Po drugie jako dokument stwierdzający dokonanie tego sformalizowanego aktu urzędowego. Inne są wymogi dotyczące czynności dokonywanych osobiście przez notariusza lub jego zastępcę w ramach protestu wekslowego, a inne dotyczą elementów, które powinien zawierać sam dokument tego protestu. W praktyce weksle opatrywane są często klauzulą wekslową bez protestu, bez kosztów lub inną równoznaczną, która powoduje, że protest do poszukiwania zwrotnego nie jest konieczny, co nie znaczy, że na żądanie strony nie może zostać dokonany.

Protest w polskim prawie wekslowym ma dwa znaczenia, które różnią się pod względem wymogów formalnych, które muszą być spełnione, aby protest ten wywołał skutki prawem przewidziane.

Po pierwsze jest to zespół czynności dokonywanych przez organ dokonujący protestu jako aktu urzędowego, czyli notariusza. Po drugie chodzi o sam dokument protestu sporządzony i podpisany przez notariusza oraz opatrzony pieczęcią, który potwierdza dokonanie przewidzianych prawem wekslowym czynności. W sytuacji, gdy zostaną dokonane przez notariusza obligatoryjnie przewidziane przez ustawę czynności oraz następnie sporządzi on dokument protestu zawierający wszystkie konieczne elementy, to dopiero wtedy protest jest prawnie skuteczny. Protest jako zespół czynności dokonywanych przez notariusza jest sporządzany poza kancelarią notarialną, gdyż notariusz zgodnie z art. 87 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. - Prawo wekslowe; dalej jako: prawo wekslowe, musi udać się do mieszkania lub lokalu przedsiębiorstwa protestata. Zgodnie z powołanym przepisem dokonanie protestu w innym miejscu niż wyżej wskazane wymaga obligatoryjnej zgody protestata. W przypadku czynności protestowych zachodzi zatem wyjątek od zasady określonej w art. 3 § 1 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie; dalej jako: prawo o notariacie i są one dokonywane zawsze poza kancelarią notarialną, gdyż wynika to z charakteru tych czynności. Oczywiście na czas nieobecności notariusza przy dokonywaniu tych czynności nie ustanawia się zastępcy notariusza. Żeby czynności protestowe wywołały skutki prawne notariusz musi sporządzić sam dokument protestu. Może tego dokonać na miejscu czynności protestowych lub też później spisać dokument protestu w swojej kancelarii.

Można wymienić następujące rodzaje protestów wekslowych ze względu na różne kryteria klasyfikacyjne. Z punktu widzenia czynności, której protest dotyczy wyróżniamy: protest odmowy zapłaty, czyli płatniczy, odmowy przyjęcia – akceptacyjny, odmowy wydania wtórnika – wtórnikowy, odmowy wydania oryginału weksla – perkwizycyjny, odmowy umieszczenia lub datowania wizy – wizowy, odmowy datowania – datowy. Oprócz powyższych rodzajów protestu wyróżnia się jeszcze protest z powodu odmowy przyjęcia lub zapłaty przez wyręczyciela – protest interwencyjny, a także protest z powodu niewypłacalności lub bezskuteczności egzekucji wobec trasata zwany protestem zapobiegawczym, czy też protest w trakcie postępowania umorzeniowego – amortyzacyjny.

Protestatami najczęściej występującymi w praktyce są w przypadku protestu płatniczego: trasat; protestu akceptacyjnego: akceptant; protestu wtórnikowego również trasat. Pamiętać należy, że w przypadku domicylu, koniecznym jest dokonanie protestu w wobec domicyliata np. w siedzibie banku, który jest domicyliatem. Jednakże protesty weksla umiejscowionego – domicylowanego w razie niezapłacenia weksla, w sytuacji niewypłacalności (art. 44 ust. 2 prawa wekslowego), nieprzyjęcia (art. 21, 44 ust. 1 prawa wekslowego), braku daty przyjęcia (art. 25 ust. 2 prawa wekslowego), lub wizy (art. 104 ust. 2 prawa wekslowego), mimo domicylu, winien być sporządzony wobec trasata, ewentualnie wystawcy weksla własnego, a nie domicyliata.

Systemowo bardzo ważnym zagadnieniem w prawie wekslowym jest zachowanie terminu do dokonania protestu. Terminy te są różne w przypadku różnych podmiotów, a ich niezachowanie powoduje nieważność protestu i wyklucza poszukiwanie zwrotne, pozwalając na realizację roszczeń wyłącznie wobec głównych dłużników wekslowych, a także ich poręczycieli wekslowych. Istotnym jest, że do momentu upływu terminu do dokonania protestu weksel może być przedstawiany do przyjęcia czy zapłaty wielokrotnie mimo wcześniejszej odmowy przyjęcia czy zapłaty i protest nie musi być dokonany już po pierwszej takiej odmowie. W sytuacji, gdy protest ma być sporządzony z powodu odmowy przyjęcia, właściwym terminem jest termin płatności weksla. Jednakże posiadacz weksla może w terminie tym przedstawić weksel do zapłaty i w razie odmowy można oprotestować brak zapłaty i poszukiwać zwrotnie w zakresie płatności.

W konsekwencji tego, że sporządzenie dokumentu protestu może nastąpić dopiero po dokonaniu czynności protestu, czyli po wezwaniu protestanta, sporządzenie dokumentu protestu może nastąpić w kancelarii notarialnej, a nie w miejscu tego wezwania. Jest to o tyle dogodne, że sporządzenie dokumentu protestu wymaga dochowania rygorystycznych wymogów formalnych. Zgodnie z art. 88 prawa wekslowego protest winien być napisany na odwrotnej stronie weksla albo na osobnej karcie, połączonej w sposób trwały z wekslem i to w taki sposób, aby nie było wolnych miejsc na odwrotnej stronie wekslu; połączenie wekslu z kartą dodatkową powinno być przypieczętowane pieczęcią urzędową lub przepisane treścią aktu protestowego. Niezachowanie tych wymogów powoduje nieważność protestu. Każde uzupełnienie bądź zmiana treści protestu w czasie późniejszym nie ma prawnego znaczenia. Z uwagi na doniosłą rolę dokumentu protestu nie jest możliwe sporządzenie go w formie elektronicznej, gdyż prawo wekslowe nie zostało w tym zakresie znowelizowane i tej formy nie dopuszcza.

Niedokonanie protestu w terminie – za wcześnie lub za późno, niedochowanie wymogów formalnych weksla określonych w art. 88 prawa wekslowego powoduje nieważność protestu. Brak ważnego protestu lub jego nieważne dokonanie skutkują tym, że wierzyciel traci prawa wobec wszystkich dłużników wekslowych z wyjątkiem trasata, wystawcy weksla własnego, akceptanta i poręczycieli wekslowych za tych dłużników. Skutki powyższe w praktyce mogą pozbawiać szans na uzyskanie wierzytelności.

Podsumowując, protest wekslowy warunkuje roszczenia regresowe w ramach poszukiwania zwrotnego, chyba że nie jest konieczny w przypadkach wyjątkowych, enumeratywnie wskazanych w prawie wekslowym oraz w sytuacji, gdy weksel został zaopatrzony w klauzulę bez protestu, bez kosztów bądź inną równoznaczną. W ramach czynności protestu notariusz bądź jego zastępca musi osobiście udać się do miejsca zamieszkania lub siedziby protestata. Z dokonanych czynności powinien następnie być spisany przez notariusza sformalizowany dokument protestu wekslowego napisany na odwrotnej stronie weksla albo na osobnej karcie, trwale połączonej z wekslem i przypieczętowanej pieczęcią urzędową. Nieważnie dokonany protest nie może być następnie sanowany przez jakąkolwiek inną czynność. W sytuacji, gdy nieprawidłowości przy czynnościach protestowych, bądź przy sporządzaniu dokumentu protestu weksla powodują nieważność protestu weksla, notariusz dokonujący ich, odpowiada odszkodowawczo za szkodę wyrządzoną stronie czynności notarialnej, która nie mogła zgodnie z prawem wekslowym zrealizować swych roszczeń regresowych.

Protest czekowy regulowany jest na wzór protestu wekslowego (por. art. 85-95 pr.weksl.). Regulacja jest jednak prostsza, choćby ze względu na mniejszą liczbę różnych stanów faktycznych uzasadniających założenie protestu. W przypadku czeku znaczenie ma w zasadzie tylko protest z powodu niezapłacenia. Znaczenie praktyczne protestu czekowego jest jeszcze mniejsze niż rzadko dokonywanego protestu wekslowego. Wynika to nie tylko z ograniczenia obrotu czekowego, ale także z możliwości zastąpienia protestu odpowiednim oświadczeniem trasata. Analogicznej możliwości nie przewiduje Prawo wekslowe.